H. Agnes

Wanneer heeft Agnes geleefd?
Dat is alleen bij benadering te zeggen. Op basis van het onderzoek van alle gegevens stelt men op het ogenblik dat zij rond het midden van de derde eeuw gemarteld is. Vroeger dacht men aan het begin van de vierde eeuw, maar dat blijkt niet juist. Dus rond het jaar 250. Maar er is geen geschreven bron van die tijd. De eerste die iets over haar geschreven heeft is Paus Damasus geweest (paus van 366-384). Hij heeft veel gegevens over martelaren van de kerk in Rome verzameld en vaak in dichtvorm opgeschreven.

In nederlandse vertaling:

Een verhaal, dat haar ouders lang geleden hebben verteld, zegt dat Agnes meteen nadat de onheilspellende trompetstoten hadden weerklonken, bij haar verzorgster wegging -jong meisje als ze was en spontaan de bedreigingen en woede-uitbarstingen van de wrede heerser negeerde, die dreigde haar nobele lichaam in het vuur te laten branden. En dat ze, naakt als ze daar stond, haar haren over haar hele lichaam uitspreidde, omdat ze niet wilde dat het oog van een sterfelijk mens deze tempel van de Heer bekeek. 0 prijzenswaardige, o zuivere, o heilige roem van kuisheid, luister welwillend naar het gebed van Damasus; dat bid ik je, edele martelares.

Een tweede die over haar schrijft is bisschop Ambrosius van Milaan. Hij brengt haar ter sprake als hij schrijft over de maagden in de kerk van die tijd. Het kwam veel voor dat jonge vrouwen besloten om niet te trouwen, maar zich helemaal aan de Heer toe te wijden. Naast de weduwen, vrouwen die na de dood van hun man besloten hadden om af te zien van een nieuw huwelijk, namen zij een bijzondere plaats in de geloofsgemeenschap van die tijd.

Deze beide teksten naast elkaar roepen vragen op over de dood van Agnes. Paus Damasus lijkt te zeggen dat Agnes verbrand werd, terwijl Ambrosius spreekt over het zwaard. We moeten er echter niet van uitgaan dat één van beiden volledig heeft willen zijn. Ze geven eerder weer wat hen ter ore is gekomen, zonder het zelf nauwkeurig na te hebben gegaan (zo zij dat al hadden kunnen doen).

Misschien mogen we uit beide teksten komen tot deze beschrijving:

Agnes is, uit eigen beweging uit haar ouderlijk huis weggegaan om voor de rechter te verschijnen. De rechter heeft, zelf of door een ander, geprobeerd haar tot een huwelijk te dwingen. Daarbij heeft hij gedreigd met de brandstapel, misschien ook om haar van haar geloof af te brengen. Haar standvastigheid heeft de rechter doen besluiten om haar naar een bordeel te laten brengen om haar te laten onteren. Deze vernederende praktijk hoorde geruime tijd tot de 'rechtsmiddelen' die de staat kon hanteren. Agnes slaagde er echter in om te voorkomen dat dit gebeurde, en werd tenslotte onthoofd.

 
Ter dood gebracht
Agnes is waarschijnlijk ter dood gebracht onder keizer Domitianus. Misschien in het stadion dat hij had laten bouwen en dat naast zijn eigenlijke naam ook wel Agona heette. De vorm van de arena van dit stadion is bewaard gebleven in het huidige Piazza Navona (waarschijnlijk een verbastering van Agona). Agnes heeft niet gewacht tot ze werd opgehaald, maar is zelf naar de rechter gestapt, toen de oproep kwam. Eigenlijk was ze te jong om haar eigen zaak bij de rechter te kunnen bepleiten. Maar ze heeft het wel gedaan, en zonder vrees alle eisen afgewezen, ook toen die gepaard gingen met bedreigingen.

Meisjes hadden meestal een verzorgster (een slavin of een vrouw die haar vrijheid had teruggekregen, maar toch in het gezin bleef). Deze verzorgster bleef meestal ter beschikking tot haar 'pleegkind' trouwde.
Als meisjes veroordeeld werden door de rechter, betekende dat ten tijde van keizer Diocletianus en daarna bijna steeds dat ze dan eerst naar een bordeel werden gebracht om te worden onteerd. Het lijkt erop dat Agnes dit heeft weten te voorkomen. Waarschijnlijk is haar ook aangeboden om zich aan te sluiten bij de Vestaalse Maagden, die op het Forum Romanum in een apart huis woonden voor de dienst in de tempel. Dat zou echter hebben betekend dat ze haar geloof moest verloochenen, en dat wilde Agnes niet.

Het is niet mogelijk dit allemaal met zekerheid te stellen. Verschillende punten zijn nog steeds alleen waarschijnlijk zo. geweest, en alleen verder onderzoek (op basis van meer vondsten) zou uitsluitsel kunnen geven. Als je alle waarschijnlijkheden uit het verhaal wegneemt, blijft dit meer:

Op de eerste plaats was Agnes nog heel jong. Verder staat vast dat haar eer in gevaar werd gebracht. Het staat niet vast hoe, maar ze wordt eenstemmig een martelares genoemd die een tweevoudig getuigenis aflegde, nl. van haar geloof en van haar zuiverheid. Het is niet duidelijk hoe zij ter dood gebracht is, door het vuur of met het zwaard. Zeker is echter dat Agnes in het Rome van de vierde eeuw een grote populariteit genoot. Ze was toen een nationale heilige van de Romeinen, ze werd vereerd en aangeroepen als beschermster van de stad tegen vijandige aanvallen.

Verering
In Rome zijn er vier kerken geweest met Agnes als titelheilige. Twee daarvan bestaan niet meer: de Agneskerk in Trastevere en de kerk van Agnes "ad duo forna" (in de buurt van de Santa Prassede). Aan de Piazza Navona ligt de kerk van de H. Agnes "in Agona", op de plaats waar in het oude Rome bogen stonden die het stadion van Domitianus omringden. Vanaf de zevende eeuw staat daar een kerk ter ere van Agnes. Misschien is dit de plaats waar zij gemarteld is. Maar het is ook mogelijk dat er op deze plaats, waar zeer waarschijnlijk een bordeel is geweest, later een kerk gebouwd is (als contrast). En dan lag Agnes het meest voor de hand als patroonheilige, omdat zij haar zuiverheid tot de dood toe verdedigd had. Aanvankelijk had deze kerk haar ingang aan de Via dell'Anima. In de 17e eeuw is deze kerk vervangen door een nieuwe, van de architecten Borromini en Mainardi. Deze kerk heeft haar ingang aan het Piazza Navona.

De tweede nog bestaande Agneskerk ligt aan de Via Nomentana, "buiten de Muren" van het oude Rome, nl. op de plaats waar Agnes begraven is. Deze ondergrondse begraafplaats (er zijn er meerdere geweest in Rome, waarvan er enkele zijn uitgegraven, de Catacomben) werd later naar haar genoemd. Constantina, de dochter van de eerste christen-keizer Constantijn, had een grote verering voor Agnes. Daarom liet zij op deze begraafplaats een kerk bouwen. Voor de bouw werd de begraafplaats zo ver uitgegraven dat het graf van Agnes binnen de kerk kwam te liggen. Daarom ligt deze kerk ook zo diep. Daarna heeft Constanza ook haar eigen grafmonument daar laten houwen (het mausoleum van Constanza). Deze Agneskerk heeft een mooi absismozaïek. Agnes wordt daar afgebeeld als keizerin, tussen twee pausen. De ene is paus Honorius (625-638), de andere is waarschijnlijk paus Symmachus. Net als alle andere catacomben is ook deze begraafplaats in onbruik geraakt en verwaarloosd. Zodoende lezen we meerdere keren dat men later op zoek ging naar het graf of het gebeente van Agnes, en dat het opnieuw werd géïdentificeerd. In 1615 heeft paus Paulus V het gebeente van Agnes, samen met het gebeente van haar zuster Emerentiana, in de zilveren kist laten leggen, die nu in de catacombe staat. Pas op het einde van de vorige eeuw ontstond er opnieuw belangstelling voor de christelijke oudheid. In het begin van deze eeuw is men begonnen de bodem onder deze Agneskerk te onderzoeken. Bij deze opgravingen ontdekte men in 1901 deze zilveren kist. Er zijn veel herinneringen naar boven gekomen aan de H. Agnes. Maar men heeft tot nu toe nog niet met zekerheid kunnen vaststellen dat in de zilveren kist inderdaad het gebeente van Agnes wordt bewaard.

In het absismozaïek draagt Agnes op haar kleed een foenix, de vogel die symbool is van de onsterfelijkheid. Agnes staat tussen twee brandende vuurtjes, waarvan de vlammen naar rechts en links uiteenwijken. Waarschijnlijk gaat deze afbeelding terug op het verhaal, dat later ontstond, dat Agnes in het vuur werd geworpen, maar dat het vuur uiteenweek en haar ongedeerd liet. Daarom werd Agnes onthoofd met het zwaard, zegt het verhaal, en ook dat zwaard is in het mozaiek terug te vinden.

Hoe wordt zij afgebeeld?
Er is tot nu toe dus geen uitsluitsel over te geven of Agnes omgekomen in de vlammen of onthoofd is. Damasus spreekt over vuur, bisschop Ambrosius over het zwaard. Zo zijn er ook twee verschillende tradities van afbeeldingen gegroeid, die je naast elkaar tegenkomt.

Onder die afbeeldingen zijn er vele van Agnes met een lam. Het was niet ongebruikelijk om een afbeelding te verduidelijken met de naam van de afgebeelde. Maar vaak werd in plaats van de naam een symbool gebruikt. De naam "Agnes" lijkt op het latijnse woord "agnus", lam. Daarom werd het lam het herkenningsteken van Agnes. En daar houdt weer verband mee dat op de feestdag van Agnes (21 januari) in Rome, in de St. Agnes buiten de Muren, lanuneren werden aangeboden aan de paus. Van de wol van deze lammeren, afkomstig van de hoeve rondom de kerk, werd het pallium geweven, een ereteken dat de paus verleent aan aartsbisschoppen en aan sommige bisschoppen. Nog steeds worden op 21 januari lammeren gezegend en aangeboden aan de (vertegenwoordiger van de) paus. Ze zijn nu echter niet meer afkomstig van die hoeve, want die bestaat niet meer, maar uit de stal van het trappistenklooster bij Tre Fontane.

Haar naam: Agnes
Agnes was niet haar oorspronkelijke naam. Ze heeft deze naam erbij genomen, waarschijnlijk bij haar doop. Het is een griekse naam, wat niet ongebruikelijk was in die tijd in Rome. De naam luidde: Hagna. De tweede naarnval (van Hagna, de zuivere) luidde: Hagnès. De "h" wordt in Rome niet uitgesproken, en zo werd deze naarnvorm de gangbare. Maar men komt haar naam ook tegen als Annè, Annès, Anè, Ancnè en Agnè. Al deze vormen komen voor in oude inscripties.

Tenslotte
Een verhaal vertelt dat haar ouders heel bedroefd waren na haar dood en regelmatig 's nachts kwamen bidden bij haar graf. Midden in de nacht zagen zij eens een groot en helder licht, en in dat licht kwam een stoet jonge vrouwen langs. Agnes was een van hen. Ze liet de anderen even wachten om tegen haar ouders te zeggen: 'Jullie hoeven om mij niet bedroefd te zijn. Je ziet nu immers zelf dat ik in een mooi en helder licht woon. In dat licht ben ik nu dichtbij mijn Heer, die ik op aarde al helemaal wilde dienen.' Dit gezicht bracht haar ouders weer rust.

Icoon
De Agnes-icoon in onze kerk is geschilderd door Mevrouw Jeukens, en is in 1994 gewijd en opgehangen. De rode mantel duidt erop dat Agnes martelares is. Dat zegt ook de palmtak van de overwinning.